شمار دانشجویان و دانش‌آموزان افغانستانی در ایران همواره خبر ساز بوده است. از دید برخی مردم ایران حضور دانش‌آموزان و دانشجویان مهاجر یعنی از دست رفتن فرصت‌ها برای جامعه میزبان. در داخل افغانستان، اما، حضور و آموزش شمار بزرگی از جامعه مهاجران در ایران به معنی قدرت نرم ایران در آینده سیاسی افغانستان تلقی می‌شود.

اما دانشجویان و دانش‌آموزان مهاجر می‌گویند که نه تنها تهدید نیستند بلکه با چالش‌های زیادی برای ادامه آموزش‌شان در ایران روبرو هستند که هم کشور میزبان و هم مسوولان افغان آن‌ها نادیده می‌گیرند؛ روندی که به گفته مسوولان در ایران باعث می‌شود این دانش‌آموختگان بعد از برگشت «نگاه خشم‌آلود» داشته باشند.
حدود ۲۵ درصد از کل دانشجویان خارجی در ایران را افغانها تشکیل می‌دهند. یکی از دانشجویان مهاجر که برای حفظ هویتش نام از او نمی‌بریم، به بی‌بی‌سی گفت که آنان برای ادامه تحصیل در ایران باید از «هفت خوان رستم» بگذرند.
به گفته این دانشجو همه دانشجویان مهاجر، چه کسانی که مدرک اقامتی و چه آنانی که کارت آمایش دارند، برای ادامه تحصیل در ایران، باید از این کشور خارج شوند و به افغانستان بروند و با ویزای تحصیلی دوباره وارد ایران شوند تا دانشجوی خارجی محسوب شوند.
او توضیح می‌دهد که این روند را چنان برای دانشجویان افغان پیچیده و سخت کرده‌اند که در مواردی انجامش عملا غیرممکن شده است. از فروردین/حمل امسال هم به دانشجویان افغان پذیرفته‌شده در دانشگاه‌های پیام نور و دانشگاه آزاد «ویزا تعلق نمی‌گیرد». به دانشجویانی‌که مجوز اقامت و کارت آمایش دارند، اجازه انتخاب واحد و مضمون درسی داده نشده است که این روند حتی شامل دانشجویان ترم دوم، سوم و چهارم هم می‌شود.

عدم صدور برگه خروج از ایران و تمدید نکردن آن از مشکلات دیگر است. این دانشجو می‌گوید به دانشجویان پذیرفته‌شده هم گفته شده است که با ویزا وارد ایران شوند و پاسپورت تهیه کنند ولی وعده‌ای برای حل مشکل آنان در داخل ایران داده نشده و به آنان گفته شده است که اگر مشکل ویزا حل نشود، اخراج می‌شوند.
طالبان در چند ماه اخیر قوانینی سخت‌گیرانه علیه زنان افغان وضع کرده که محدودیت سفر آنان بدون داشتن یک مرد به عنوان «محرم» یکی از موارد است و اجبار مسئولان در ایران به سفر دختران دانشجو از ایران به افغانستان آنان را با مشکلات زیادی روبه‌‌رو کرده است.
دانشجویان خارجی بعد از اتمام آموزش «نگاه خشم‌آلود» به ایران دارند؟
براساس آمارهای رسمی حدود ۷۱۰ هزار دانشجو و دانش‌آموز افغان در ایران مشغول تحصیل هستند. از این میان ۴۰ هزار دانشجو، ۱۸ هزار طلبه علوم دینی و ۶۵۰ هزار هم دانش‌آموز هستند.

پرسش‌ها این است:
آیا این افراد فرصت‌های آموزش را از جامعه میزبان سلب کرده یا اینکه باعث رونق آموزش در مقاطع آموزشی ایران شده‌اند؟
در کل آنان برای دولت و جامعه میزبان چالش تلقی می‌شود یا فرصت؟
شماری از دانشجویان معتقدند که سخت‌گیری نظام و نگاه تبعیض‌آمیز به دانش‌آموختگان مهاجر افغان باعث مشکلات زیاد و نظر منفی آنان به کشور میزبان شده است. موضوعی‌که چندی پیش در سخنان محمد جواد ظریف، معاون راهبردی رئیس جمهوری ایران، هم نشان داده شد. او در صبحت‌های اخیرش با رسانه‌ها در ایران گفته است: «افرادی که در جامعه‌المصطفی یا دانشگاه‌های دیگر تحصیل می‌کنند، می‌توانند سفیران کشور خودشان باشند. متاسفانه وقتی به کشور خود برمی‌گردند، با نگاهی خشم‌آلود به ما نگاه می‌کنند.»
او به آزار دانشجویان در هنگام خروج از ایران اشاره کرده و افزوده است: «این دانشجویان از سوبسیدهای ما استفاده می‌کنند و انتظار داریم که وقتی برمی‌گردند، به نوعی به ما سود برسانند. این واقعا حیف است.» او گفته برای این کار نیاز است که دیدگاه ایران « برخورد فرصت‌محور» باشد نه «نگاه تهدیدمحور.»

امان مطهری، استاد پیشین دانشگاه در کابل، معتقد است که به لحاظ دیدگاه سیاسی هیچ پدیده‌ای «فرصت مطلق یا تهدید مطلق نیست‌، بلکه بستگی به چگونگی برخورد با پدیده‌ها دارد. دوم اینکه در مجموع معمولا علوم جدید نگاه انتقادی به سیستم‎‌های قدرت حاکم دارند.»
او معتقد است «اگر ایران محیط‌های آموزشی و فرایند آموزش را بر مبنای الزامات علمی و فارغ از نگاه ایدئولوژیک مدیریت کند، بدون شک آنان فرصت برای ایران به شمار می‌روند اما اگر چنین نگاه مدیریتی وجود نداشته باشد، ممکن است به تهدید تبدیل شوند که نگاهی اعتراضی به کشور محل تحصیل و سیاست‌های آن خواهند داشت.»

چالش ثبت نام دانش‌آموزان مهاجر در ایران؛
در سال‌های اخیر و به‌خصوص بعد از به قدرت رسیدن مجدد طالبان در سال ۲۰۲۱، عده‌ای از شهروندان ایرانی واکنش‌های منفی زیادی درباره حضور و آموزش مهاجرین در ایران نشان داده‌اند.
در سال ۲۰۱۷ میلادی، برعکس‌ سال‌های اخیر که فضای ضد مهاجرین در ایران بیشتر حاکم شده است، شمار زیادی از مردم ایران حامی مهاجرین افغان بودند. در مهر آن سال شهروندان ایران برای ثبت نام دانش‌آموزان افغان در مدارس و تحت فشار قرار دادن دولت برای این کار هشتک «از مهر جا نمانند» را راه‌انداختند. ولی از بعد از سقوط نظام جمهوری در سال ۲۰۲۱ و ورود موج جدید مهاجرین به ایران، ورق برگشته است و بارها شماری از شهروندان ایرانی «درخواست اخراج» افغانها را مطرح کرده‌اند.
هرچند آیت‌الله خامنه‌‎ای، رهبر ایران، در سال ۲۰۱۵ دستور داده بود که هیچ دانش‌آموز افغان از تحصیل جا نماند ولی هر سال اول مهر و آغاز سال تحصیلی ثبت نام دانش‌آموزان مهاجر برای خانواده‌ها به کابوسی وحشتناک تبدیل می‌شود.
با شروع سال تحصیلی شمار زیادی از مهاجران در پیام‌هایی که به بی‌بی‌سی فارسی فرستادند، گفته‎‌‌اند که حتی با داشتن مدارک معتبر، موفق نشده‌اند در مدارس ثبت نام کنند و مشکلات امسالشان نسبت به سال‌های گذشته بیشتر شده است. شماری هم گفته‌اند که در نهایت با پرداخت پول موفق به ثبت نام شده‌اند‌.

مهاجران زمانی شاهد این نوع برخوردها بودند که دادستان کل ایران ماه سنبله امسال در بخشنامه‌ای خطاب به دادستان‌های سراسر کشور نوشت، عدم ثبت‌نام «اطفال و نوجوانان مقیم کشور صرف‌نظر از ملیت آنان» خلاف قانون حمایت از اطفال و نوجوانان است.
در این بخشنامه مشخصا به اتباع افغانستان اشاره شده و آمده است «قانون حمایت از اطفال و نوجوانان و ماده ۲ آیین‌نامه اجرایی آموزش اتباع مجاز خارجی مبنی بر پوشش تحصیلی کامل همه اطفال و نوجوانان مقیم کشور صرف‌نظر از ملیت آنان، تمامی افراد زیر ۱۸ سال باید در مدارس ثبت‌نام شوند و عذری برای امتناع از پذیرش آنان وجود ندارد.»

هنوز آمار دقیق از مهاجرین بازمانده از تحصیل وجود ندارد، ولی علیرضا کاظمی، وزیر آموزش و پرورش ایران، گفته است که سال جدید تحصیلی را با ثبت نام از ۶۵۰ هزار دانش‌آموز اتباع در مدارس دولتی آغاز کرده است و «برخی از آنها مشکلات مختلفی دارند از جمله نداشتن مدارک هویتی.»
هنوز مشخص نیست که این ۶۵۰ هزار شامل تمام بچه‌های مهاجر افغان مقیم ایران باشد که مستحق رفتن به مدرسه هستند. آماری از دانش‌آموزان افغان که موفق به ثبت‌نام در مدارس ایران نشده‌اند در دست نیست، ولی با توجه به محدودیت‌های اعمال‌شده بر مهاجران افغان، اینکه شماری از دانش‌آموزان افغان از آموزش بازمانده باشند، دور از انتظار نیست.

دانشجویان افغان برای آموزش عالی ایران فرصت است یا چالش؟
براساس آمار رسمی اعلام شده در ایران شمار دانشجویان مهاجر در این کشور به ۴۰ هزار نفر می‌رسند. دانشجویان افغان ‌که بورسیه ندارند، باید شهریه بپردازند. هزینه یک ترم شهریه دوره کارشناسی (لیسانس) برای رشته‌های غیرفنی ۱۱ میلیون تومان (۲۶۰ دلار) و برای دوره کارشناسی ارشد (ماستری) بیشتر از ۱۵میلیون تومان (۳۶۰ دلار) و برای دوره دکترا هم بیشتر از ۲۳ میلیون تومان (۵۵۰ دلار) در هر ترم است.
در رشته‌های فنی شهریه هر ترم برای دوره لیسانس ۱۳ میلیون (۳۱۰ دلار)، دوره کارشناسی بیشتر از ۱۷ میلیون (۴۰۳ دلار) و دکترا هم بیشتر از ۲۶ میلیون تومان (۶۲۰ دلار) در هر ترم است.

براساس برنامه‌ریزی آموزش عالی ایران، این کشور در برنامه هفتم توسعه خود جذب ۳۲۰ هزار دانشجو خارجی را برای رونق آموزش عالی خود درنظر گرفته است.
برنامه هفتم توسعه ایران برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که از ابتدای سال ۱۴۰۳ تا پایان سال ۱۴۰۷ اجرا خواهد شد.
کیانوش سوزنچی، مدیرکل اداره امور دانشجویان بین‌الملل سازمان امور دانشجویان ایران، ظرفیت کنونی دانشگاه‌های ایران را حدود ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر دانشجو اعلام کرده و افزوده است که در برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی شده که معادل ۱۰ درصد این ظرفیت به دانشجویان خارجی اختصاص داده شود.
جذب و پذیرش دانشجوی خارجی به شمول کسانی که بورسیه می‌شوند یا شهریه می‌پردازند، از عوامل موفقیت دانشگاه‌های یک کشور به شمار می‌آید. به نوشته موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم ایران «در برخی رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌ها نیز به عنوان مولفه‌ای مهم در نظر گرفته می‌شود.»
جذب دانشجویان خارجی به دلیل افت جایگاه دانشگاه‌های ایران در «رتبه‌بندی آکادمیک دانشگاه‌های جهان» موسوم به «رتبه‌بندی شانگهای»، باعث خواهد شد که دانشجویان دیگر کشورها کمتر علاقمندی به تحصیل در این کشور داشته باشند.

علیرضا رهایی، رییس دانشگاه صنعتی امیرکبیر، هم دلیل افت رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایران را، همه‌گیری کرونا و تعطیلی مراکز تحصیلی، اعتراضات سال ۱۴۰۱ در دانشگاه‌ها و مشکلات معیشتی استادان دانسته است.
رسانه‌ها گزارش داده‌اند که با توجه به وضعیت مراکز آموزش عالی ایران، این کشور برای جذب ۳۲۰ هزار دانشجوی افغان و عراقی آماده می‌شود. دو کشوری که براساس اعلام مسئولان ایران از میان ۱۰۰ کشور خارجی ۹۰ درصد دانشجویان خارجی ایران را به خود اختصاص داده‌اند.

وزارت علوم ایران شمار دانشجویان عراقی را ۱۰۰ هزار نفر اعلام کرده است. شمار دانشجویان افغان هم ۴۰ هزار اعلام شده است. با این حساب بیشتر از ۲۵ درصد دانشجویان خارجی ایران، افغان هستند و عراقی‌ها هم ۶۴ درصد دانشجویان خارجی ایران را تشکیل می‌دهند.
هرچند در جامعه ایران دیدگاه‌ها به این معطوف است که این دانشجویان فرصت‌های آموزشی را از جامعه میزبان گرفته ولی مسئولان ایرانی حضور دانشجویان خارجی را در راستای افزایش اعتبار دانشگاه‌های این کشور مهم می‌داند.
به گفته محمدحسین آیتی، معاون بین‌الملل دانشگاه علوم پزشکی تهران، این دانشجویان درآمدهای ارزی را هم برای ایران به ارمغان آورده‌اند. او در مهر ماه/میزان امسال گفت که میزان ارزآوری حاصل از پذیرش دانشجویان خارجی در سه سال گذشته افزایش یافته است.

۱۸ هزار طلاب علوم دینی افغان در ایران آموزش می‌بینند.
در ایران مهمترین مرکز آموزش علوم اسلامی و روحانیون مراکز حوزوی «جامعة‌المصطفی العالمیة» است که به دستور آیت‌الله علی خامنه‌ای تشکیل شده است. به نوشته سایت تاریخ حوزه، هدف این مرکز «گسترش اسلام شیعه در سایر کشورها است.»
این مرکز در سال ۱۳۸۷ از ادغام دو مجموعه «سازمان مدارس و حوزه‌های علمیه خارج از کشور» و «مرکز جهانی علوم اسلامی» ایجاد شد.

جامعة المصطفی نزدیک به ۱۰۰ هزار دانشجوی خارجی از ۱۳۶ کشور دارد و به گزارش خبرگزاری رسمی حوزه، حدود ۱۸ هزار طلبه افغان که ۱۸ درصد کل طلاب خارجی را تشکیل می‌دهد، در این مرکز آموزش می‌بینند و ۳ هزار نفر آنان فارغ‌التحصیل شده‌اند.
یکی از شرایط پذیرش دراین مرکز هم داشتن مدرک دیپلم است. به این معنی که دروس ارائه‌شده بعد از پذیرش در سطح لیسانس (کارشناسی)، ماستری (کارشناسی ارشد) و دکترا است.

در سایت این مرکز هم آمده است که «نظام آموزشی المصطفی به دو شیوه حوزه‌ای - نظام سطوح یک تا پنج (اجتهاد) و آکادمیک - مقاطع کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در رشته‌های اسلامی و انسانی - اسلامی ارائه می‌شود که مورد تأیید مراکز معتبر علمی جهانی است.»
این مرکز دانش‌آموختگان خودش را « پیام‌آوران علم و هنر، صلح و دوستی، و فرهنگ و تمدن انسانی-اسلامی در مراکز علمی فرهنگی» کشورهای خودشان دانسته است.

خیلی‌ها معتقدند که ایران با آموزش دانشجویان و طلاب خارجی در این کشور در حقیقت در صدد «گسترش قدرت نرم» خود در کشورهای دیگر است. آقای مطهری، استاد پیشین دانشگاه کابل، هم معتقد است که «در همه جوامع، دانش‌آموختگان خارج از کشور برغم دیدگاه انتقادی به ایدئولوژی‌های سیاسی و ساختارهای سیاسی، حاملان و ناشران فرهنگ و ارزش‌های تمدنی کشورهای محل تحصیل در جوامع خود هستند. که با همان ارزش‌ها و الگوهای فکری و تمدنی به محیط پیرامون خود نگریسته‌اند.»
آقای ظریف هم درباره دانشجویان غیر ایرانی گفته است «از دهه ۶۰ میلادی، شوروی و آمریکا برای افزایش نفوذ خود از دیپلماسی علمی استفاده می‌کردند و می‌خواستند افرادی را تربیت کنند که نسبت به فرهنگ آن‌ها احساس نزدیکی کنند.»

دانشگاه‌های ایران در افغانستان؛
تاکنون دانشگاه آزاد اسلامی، پیام نور و دانشگاه بین‌المللی المصطفی که زیر مجموعه «جامعة المصطفی العالمیة» است، در افغانستان فعالیت دارند.
دانشگاه بین‌المللی المصطفی در سال ۲۰۲۰ توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا شامل تحریم شد، ولی در آن زمان وزارت آموزش عالی افغانستان گفت که «شاخه دانشگاه جامعة المصطفی در کابل مطابق قانون افغانستان ایجاد و براساس قوانین، مقرره، طرزالعمل‌ها و لوایح وزارت تحصیلات عالی فعالیت می‌کند و این وزارت تصمیم وزارت خزانه‌داری آمریکا را بررسی و تصمیم خود را با رسانه‌ها شریک خواهد ساخت.» اما این تصمیم هرگز اعلام نشد و این مرکز با ۲۵۰ استاد و کارمند و بیشتر از چهار هزار و ۵۰۰ دانشجو تاکنون در کابل فعالیت دارد.

«دانشگاه آزاد اسلامی» در کابل هم رشته حقوق عمومی، حقوق جزا و جرم‌شناسی، علوم سیاسی-روابط بین‌الملل، مدیریت تجارت را تدریس می‌کند ولی اطلاعات زیادی در زمینه شمار دانشجویان‌ و استادان آن نیست.
دانشگاه پیام نور در ۱۵ رشته فعالیت دارد که سه رشته آن در مقطع کارشناسی ارشد و ۱۲ رشته دیگر کارشناسی است.
رشته‌های علوم سیاسی، زبان انگلیسی، ادیان و الهیات، ادبیات و زبان عربی، حقوق، اقتصاد، حسابداری، مدیریت دولتی، اقتصاد کشاورزی، ریاضیات کاربردی، مهندسی رایانه، طراحی شهری، ادبیات و زبان فارسی و مدیریت آموزشی در سطح کارشناسی و در دوره کارشناسی ارشد هم رشته‌های حقوق بین‌الملل، علوم سیاسی و مدیریت دولتی تدریس می‌شود .

احمد شفایی
بی‌بی‌سی

>>>   متاسفانه بجزحسادت وتنگ نظری ایران به دانشجویان فقط افغانستانی چیزدیگه ای نیست وحقیقتاهمین است

>>>   دانشجویان افغان میتونن برای اخذ ویزا به مناطق آزاد ایران مثل جزیره کیش برن و برگردن و سالهاست از کشور خارج نمیشن! اما بجاش رفتن در جزایر ایرانی در خلیج فارس هم ساکن شدن!
اینکه افغانها از مرز خارج بشن و برن کشور خودشون دوباره ویزا بگیرن، درخواست خود نسل و دوم و سوم مهاجرا بود تا با استفاده از این فرصت، کشورشون رو ببینن و برای برگشت ارزیابی کنن.
انقدر دروغگویی و نق زدن خوب نیست.
بعدم دانش اموزای جامانده از تحصیل بخاطر پر شدن ظرفیت مدرسه هاست. مدرسه هایی که پر از افغانی شده

>>>   این حقیر فرومایه محمد صادق امینیان خدمت شما عرض می کنم که من علاوه بر تحصیل در ایران، مدتی هم در سوئیدن تحصیل کردم و الانم سال ها هست که در اوستغایش تحصیل می کنم. حقیقتش در هیچ جا توفیق و دستاوردی نداشتم اما در ایران باز با کیف کشی و پاچه خواری دل اساتید را می توانستم بدست بیارم ولی خب اینجا الان واقعا سخت شده

>>>   مثل همیشه جای تشکر طلبکار هم شدیم